Χρειάστηκε να ζήσουμε μια βαθιά οικονομική κρίση για να έρθει ο θεσμός του δημοτικού λαχανόκηπου στην Ελλάδα.

Χρειάστηκε να ζήσουμε μια βαθιά οικονομική κρίση για να έρθει ο θεσμός του δημοτικού λαχανόκηπου στην Ελλάδα. Τώρα και στη χώρα μας, οι βιολογικοί δημοτικοί λαχανόκηποι δεν παράγουν μόνο θρεπτική τροφή, αλλά και κοινωνική συνοχή. Ενισχύουν τη διατροφική αυτάρκεια των τοπικών κοινωνιών, ελαφραίνουν τον οικογενειακό προϋπολογισμό των άνεργων δημοτών, δημιουργούν ευκαιρίες για άσκηση και εκπαίδευση, καλλιεργούν την περιβαλλοντική συνείδηση.

Στις παρούσες οικονομικές συνθήκες, με την ανεργία να έχει εκτιναχτεί σε πρωτο- φανή για τη χώρα ποσοστά, η διατροφική επάρκεια για τα οικονομικά ασθενέστερα νοικοκυριά είναι ζήτημα μείζονος σημασίας. Η τοπική αυτοδιοίκηση έχει ήδη αρχίσει να εφαρμόζει μέτρα κοινωνικής αλληλεγγύης, όπως είναι τα συσσίτια, τα «καλάθια αλλη- λεγγύης» σε σούπερ μάρκετ και τα κοινωνικά παντοπωλεία, για να ανακουφίσει όσους πολίτες αντιμετωπίζουν σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Παράλληλα, αρκετοί δήμοι αποφάσισαν να δώσουν μια περισσότερο βιώσιμη λύση στην κρίση εισάγοντας στην Ελλάδα έναν θεσμό με μακρά ιστορία διε- θνώς: το «δημοτικό λαχανόκηπο». Πρόκειται για μικρά αγροτεμάχια που παραχωρούνται για καλλιέργεια από το δήμο σε κάθε εν- διαφερόμενο, με κοινωνικά κριτήρια είτε δωρεάν είτε έναντι συμβολικού τιμήματος. Στους δημοτικούς λαχανόκηπους νέοι άνεργοι και άλλες ευπαθείς κοινωνικές ομάδες θα καλλιεργούν λαχανικά με βιολογικές με- θόδους τα οποία θα καταναλώνουν οι ίδιοι και οι οικογένειές τους, με την υποχρέωση να αποδίδουν μέρος της παραγωγής τους στους οργανισμούς κοινωνικής προστασίας και αλληλεγγύης των δήμων.

Η ιστορία της αστικής γεωργίας Ο θεσμός των «δημόσιων μικρών αγροτε- μαχίων» (allotments) που παραχωρούνται για καλλιέργεια στο φτωχό πληθυσμό εφαρμόζεται ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα στη Βρετανία. Η βιομηχανική επα- νάσταση προκάλεσε αύξηση του αριθμού των φτωχών στις πόλεις οι οποίοι, έχοντας απομακρυνθεί από τη γη και χωρίς ένα σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, είχαν ελλιπή και κακής ποιότητας διατροφή. Για το λόγο αυτό, οι δήμοι ή και η εκκλη- σία εξασφάλιζαν καλλιεργήσιμη γη στον οικονομικά ασθενή πληθυσμό. Για τους Βικτωριανούς, η καλλιέργεια της γης σε δημοτικούς λαχανόκηπους θεωρούνταν μια παραγωγική απασχόληση ικανή να εξασφαλίσει θρεπτική τροφή στον αυξανό- μενο αριθμό των εργατών στις πόλεις που ζούσαν πολλοί μαζί σε μικρά φτηνά σπίτια χωρίς κήπους, κρατώντας τους συγχρόνως μακριά από την κατανάλωση αλκοόλ. Στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τον βρετανικό πληθυσμό έθρεψαν, εκτός από τα συσσίτια, και οι δημοτικοί λαχανόκηποι με 1,3 εκ. τόνους τροφής που καλλιεργήθηκαν σε 1,4 εκ. χωράφια. Σήμερα, η ανησυχία για τη χρήση χημικών στην παραγωγή των ειδών διατροφής και για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς κρατά σε ψηλά επίπεδα τη ζήτηση για βιολογικούς δημοτικούς λαχανόκηπους στη Βρετανία. Συγχρόνως, λειτουργούν «αστικά αγροκτή- ματα» (city farms) και «κοινοτικοί κήποι» (community gardens) –κτηνοτροφικές και γεωργικές μονάδες που λειτουργούν συλλογικά από ομάδες πολιτών. Στη Γερμανία, σε περιόδους κρίσης και γενικευμένης φτώχειας, μέχρι το 1950, η καλλιέργεια δημοτικών λαχανόκηπων εξασφάλιζε ένα μικρό εισόδημα στον πληθυσμό αυξάνοντας, συγχρόνως, την παραγωγή και βελτιώνοντας την ποιότητα της τροφής. Στη Σκανδιναβία, οι δημοτικοί λαχανόκηποι ξεκίνησαν από τα τέλη του 16ου αιώνα στη Δανία ενώ αργότερα η παράδοση διαδόθηκε στη Σουηδία, στη Νορβηγία και στη Φινλανδία. Το 1994 υπήρχαν περίπου 20.000 δημοτικοί λαχανόκηποι στη Δανία ενώ σήμερα οι λίστες αναμονής είναι πολύ μακριές και οι ενδιαφερόμενοι πληρώνουν ένα μικρό αντίτιμο. Οι περισσότεροι από τους Δανούς καλλιεργητές χτίζουν μικρές εξοχικές κατοικίες στους λαχανόκηπούς τους όπου μένουν τους καλοκαιρινούς μήνες. Στις ΗΠΑ, ο πρώτος «κοινοτικός κήπος» λειτούργησε στο Ντιτρόιτ του Μίσιγκαν το 1893 ως μέσο αντιμετώπισης των υψηλών ποσοστών ανερ-γίας στη διάρκεια της οικονομικής ύφεσης που έπληττε την πόλη. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καλλιεργήθηκαν τρόφιμα αξίας 20 εκ. δολαρίων στους «κήπους ελευθερίας», ενώ το 1943 20 εκατομμύρια «κήποι της νίκης» παρήγαγαν το 40% των φρέσκων λαχανικών που καταναλώθηκαν εκείνη τη χρονιά στη χώρα. Στη δεκαετία του ’60 οι κοινοτικοί κήποι ήταν εργαλείο για την ενδυνάμωση της κοινοτικής αλληλεγγύης και της διαπολιτισμικής επικοινωνίας, ενώ το ’70, εν μέσω ενεργειακής κρίσης, προωθούσαν τη διατροφική αυτάρκεια στο πλαίσιο μιας νέας περιβαλλοντικής ηθικής. Σήμερα, μετά την πρόσφατη ύφεση, o θεσμός αναζωπυρώθηκε, οι βιολογικοί ως επί το πλείστον κοινοτικοί κήποι νοικιάζονται σε χαμηλή τιμή και υποστηρίζονται από τις τοπικές επιχειρήσεις και η Μισέλ Ομπάμα ενθαρρύνει όσους δεν έχουν κήπο στο σπίτι τους να φυτέψουν έναν από τους 30 εκατομμύρια κοινοτικούς κήπους της χώρας παρέα με τους γείτονές τους.

Βιολογικοί δημοτικοί λαχανόκηποι στην Ελλάδα
Για να δώσουν διέξοδο στους οικονομικά ασθενέστερους δημότες τους και ακολουθώντας τις καλές πρακτικές που έχουν αναπτυχθεί διεθνώς, οι δήμοι Λαρισαίων, Θέρμης (Ν. Θεσσαλονίκης), Καβάλας, Έδεσσας, Αγρινίου και Αλεξανδρούπολης έχουν ήδη αρχίσει να κατασκευάζουν βιολογικούς λαχανόκηπους ενώ παρόμοια προγράμματα διερευνούν και άλλοι δήμοι.

Λάρισα.
Ο δημοτικός λαχανόκηπος της Λάρισας κατασκευάζεται σε δημοτική έκταση στη συνοικία Νέας Πολιτείας. Στην ιστοσελίδα του δήμου πληροφορούμαστε ότι στο πρόγραμμα μπορούν να δηλώσουν συμμετοχή άνεργοι Λαρισαίοι έως 35 ετών, στον καθένα από τους οποίους θα διατεθεί χώρος καλλιέργειας 50 τ.μ. Υπολογίζεται ότι θα μπορέσει να καλυφθεί το ενδιαφέρον 200 ατόμων. Τίμημα ενοικίου δεν θα υπάρχει, οι μετέχοντες όμως θα είναι υποχρεωμένοι να διαθέτουν το 10% περίπου της παραγωγής τους στο κοινωνικό παντοπωλείο του δήμου και στη Δημοτική Κοινωφελή Επιχείρηση Λάρισας προκειμένου να καλύπτονται οι διατροφικές ανάγκες απόρων πολιτών. Βασικός όρος συμμετοχής στο πρόγραμμα είναι η απαγόρευση της χρήσης φυτοφαρμάκων και χημικών στις καλλιέργειες καθώς ο χώρος βρίσκεται σε κατοικημένη περιοχή. Επομένως τα παραγόμενα προϊόντα θα είναι αποκλειστικά βιολογικά. Ο Δήμος Λαρισαίων σχεδιάζει σε δεύτερη φάση και εφόσον εκδηλωθεί ενδιαφέρον να επεκτείνει το εγχείρημα διαθέτοντας ανάλογες υποδομές, έναντι συμβολικού ενοικίου, και σε κατοίκους της πόλης που θέλουν να καλλιεργούν οι ίδιοι τα λαχανικά τους αλλά δεν διαθέτουν χώρο. Παράλληλα με τους νέους ανέργους, ο δήμος θα απευθυνθεί και στα σχολεία της πόλης που επιθυμούν να αναβιώσουν τους παλιούς σχολικούς συνεταιρισμούς και να εξοικειώσουν τους μαθητές με τις αρχές της βιολογικής γεωργίας και στα οποία προτίθεται να παραχωρήσει από 200 τ.μ. στον υπό ίδρυση δημοτικό λαχανόκηπο. Ανάλογη δυνατότητα θα δοθεί και στα ΚΑΠΗ της πόλης προκειμένου να προσφέρουν στους ηλικιωμένους άλλη μια δημιουργική απασχόληση.

Θέρμη Θεσσαλλονίκης.
Ο Δήμος Θέρμης, στα ανατολικά της Θεσσαλονίκης, πρόκειται να δημιουργήσει λαχανόκηπο 15 στρεμμάτων στην περιοχή της Νέας Ραιδεστού. Εκεί 300 δικαιούχοι θα μπορούν να καλλιεργούν λαχανικά για την κάλυψη των αναγκών των οικογενειών τους. Όπως αναφέρεται στον κανονισμό λειτουργίας του λαχανόκηπου, οι καλλιεργητές που θα εκμισθώνουν τις εκτάσεις πρέπει να είναι δημότες του Δήμου Θέρμης. Εκτάσεις μπορούν να διατεθούν σε κατοίκους που δεν είναι δημότες αν υπάρξουν αδιάθετα τεμάχια γης για ένα έτος. Η παραχώρηση θα γίνει για ένα έτος με το συμβολικό τίμημα των 50€ ανά τεμάχιο έκτασης 50 τ.μ. Για κάθε επόμενο έτος το συμβολικό τίμημα ορίζεται στο ποσό των 25€. Το συμβολικό τίμημα ενοικίασης για πολύτεκνους και μονογονεϊκές οικογένειες ορίζεται για την πρώτη χρονιά στο ποσό των 25€. Για κάθε επόμενο έτος θα υπάρχει πλήρης απαλλαγή καταβολής του. Για τους άπορους η παραχώρηση θα είναι δωρεάν. Τα χρήματα που θα συγκεντρώνονται κάθε χρόνο από τη διάθεση των λαχανόκηπων θα χρησιμοποιούνται για την προετοιμασία των χωραφιών, τη διοργάνωση σεμιναρίων και για τη συντήρηση των εγκαταστάσεων. Η καλλιέργεια των λαχανόκηπων που θα παραχωρηθούν πρέπει να γίνεται μόνο με βιολογικές μεθόδους καθώς απαγορεύεται ρητά η χρήση χημικών λιπασμάτων, ζιζανιοκτόνων και φυτοφαρμάκων. Οι καλλι- εργητές θα πρέπει να παρακολουθήσουν υποχρεωτικά τα μαθήματα βιολογικής καλλιέργειας που θα οργανώσει ο δήμος, ο οποίος θα ενθαρρύνει και την ανταλλα- γή εμπειριών μεταξύ των καλλιεργητών με στόχο τη διάδοση καλών βιολογικών πρακτικών. Επιπλέον, στην καλλιέργεια των λαχανόκηπων πρέπει να χρησιμοποιούνται παραδοσιακές ποικιλίες που είναι πιο ανθεκτικές στις ασθένειες και έχουν καλύτερα γευστικά χαρακτηριστικά. Όπως σημειώνεται, «η δημιουργία δημοτικών λαχανόκηπων είναι μία δράση χαμηλού κόστους, φέρνει κοντά άτομα από διάφορα κοινωνικά στρώματα, ηλικίες, επαγγέλματα, κουλτούρες, δημιουργεί παράλληλα νέες κοινωνικές σχέσεις, ισχυροποιεί τις υπάρχουσες, προσφέρει άσκηση και θεραπεία και παράγει υγιεινά τρόφιμα με πολύ χαμηλό κόστος».

Καβάλα.
Από την αρχή της χρονιάς ο Δήμος Καβάλας σχεδιάζει την κατασκευή δημοτικού λαχανόκηπου. Όπως μας είπε ο αντιδήμαρχος Θεόδωρος Παπαδόπουλος, αυτή τη στιγμή συντάσσεται ο κανονισμός λειτουργίας του. Πρόκειται να φιλοξενηθεί σε δημοτικό ακίνητο 30 στρεμμάτων περίπου που βρίσκεται στο Δημοτικό Διαμέρισμα Φιλίππων, το οποίο θα περιφραχτεί και θα κατατμηθεί σε τεμάχια 120-150 τ.μ. Απ’ αυτά, τα περισσότερα θα παραχωρηθούν σε 200-250 δικαιούχους, με εισοδηματικά κριτήρια, και κάποια από αυτά θα παραχωρηθούν στο ΚΕΘΕΑ για την επανένταξη πρώην χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών. Εξετάζεται ο καθορισμός συμβολικού τιμήματος για όσους έχουν τη δυνατότητα να το καταβάλλουν. Η καλλιέργεια θα είναι, στο μέτρο του δυνατού, βιολογική. Μέρος της παραγωγής ενδέχεται να διατίθεται σε άπορους που δεν έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στο πρόγραμμα, πιθανότατα μέσω του Κοινωνικού Παντοπωλείου του Δήμου. Πρόθεση του Δήμου Καβάλας είναι να αποδοθούν οι λαχανόκηποι στους δικαιούχους μέχρι τις αρχές του καλοκαιριού.

Έδεσσα.
Ο δήμος έχει αποφασίσει την κατασκευή δημοτικού λαχανόκηπου 1 στρέμματος στην περιοχή Σμαρέκα που βρίσκεται εντός του αστικού ιστού. Όπως μας είπε ο κ. Δημήτρης Μεταξάς, ένας από τους γεωτεχνικούς του δήμου, καλλιεργήσιμη γη 50 τ.μ. πρόκειται να παραχωρηθεί σε κάθε έναν από τους 20 δικαιούχους που προβλέπει η πρώτη φάση του προγράμματος. Η δημοτική αρχή έχει την πρόθεση να επεκτείνει το πρόγραμμα σε άλλες δύο περιοχές εκτός του αστικού ιστού αργότερα. Η παραχώρηση, που θα είναι δωρεάν τουλάχιστον για την πρώτη χρονιά, θα γίνει με εισοδηματικά κριτήρια κατά προτεραιότητα σε άπορους και σε όσους δεν διαθέτουν καλλιεργήσιμη γη. Η καλλιέργεια θα είναι βιολογική και θα ελέγχεται από το Κέντρο Φυσικής Καλλιέργειας (δημιουργήθηκε το 1999 στην Έδεσσα από ομάδα εθελοντών και έχει στόχο τη δημιουργία λαχανόκηπων και βιολογικών αγροκτημάτων στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια). Εξετάζεται η διάθεση μέρους των λαχανικών που θα παράγονται στο δημοτικό εστιατόριο και στα ΚΑΠΗ. Αυτή τη στιγμή το έργο βρίσκεται στο στάδιο της ολοκλήρωσης της προετοιμασίας του εδάφους –όταν ο καιρός βελτιωθεί θα γίνει η περίφραξη του χώρου. Η πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος αναμένεται εντός του Μαρτίου.

Αγρίνιο.
Τη δυνατότητα κατασκευής δημοτικού λαχανόκηπου όπου οι δημότες θα μπορούν να καλλιεργούν λαχανικά με βιολογικό τρόπο διερευνά ο Δήμος Αγρινίου. Όπως πληροφορούμαστε από την ιστοσελίδα του δήμου, σχεδιάζεται η διάθεση, έναντι συμβολικού τιμήματος, τεμαχίων 50-100 τ.μ. το καθένα σε μια συνολική έκταση 10 στρεμμάτων στην περιοχή Δοκιμίου, με διαδρόμους προσέγγισης, παροχή νερού και πλήρη επιστημονική υποστήριξη από γεωπόνους του δήμου. Δικαίωμα συμμετοχής θα έχουν κατά προτεραιότητα οι ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, με την προϋπόθεση να είναι μόνιμοι κάτοικοι του αστικού συγκροτήματος Αγρινίου, να μην χρησιμοποιούν φυτοφάρμακα ή λιπάσματα και να καλλιεργούν λαχανικά με βιολογικό τρόπο για αποκλειστικά ατομική χρήση. Επίσης θα έχουν την υποχρέωση να διαθέτουν το 10% της παραγωγής τους στο κοινωνικό παντοπωλείο του δήμου. Ο Δήμος Αγρινίου έχει πρόσφατα καλέσει όλους τους ενδιαφερόμενους να καταθέσουν αίτηση εκδήλωσης ενδιαφέροντος στο Γραφείο Γεωργικής Ανάπτυξης.

Αλεξανδρούπολη.
Μια μικρή πιλοτική βιο-πόλη που αντί για κτήρια θα έχει λαχανόκηπους ετοιμάζεται στην Αλεξανδρούπολη. Όπως μας είπε ο τοπογράφος μηχανικός, ειδικός συνεργάτης του δήμου, κ. Κριτής Κριτού, πρόκειται για μια έκταση 30 στρεμμάτων, δίπλα στον οικοδομικό ιστό της πόλης, που προβλέπεται να δώσει 272 λαχανόκηπους 50-100 τ.μ. οι οποίοι θα παραχωρηθούν στους δικαιούχους δωρεάν για διάστημα δύο ετών με δυνατότητα ανανέωσης. Προτεραιότητα θα δοθεί σε άπορους, πολύτεκνους και χαμηλοσυνταξιούχους οι οποίοι θα έχουν πλέον τη δυνατότητα να παράγουν οι ίδιοι τα λαχανικά που καταναλώνουν εξοικονομώντας με τον τρόπο αυτό 100-150 ευρώ το μήνα. Το 10% της παραγωγής θα παραδίδεται στο κοινωνικό παντοπωλείο του δήμου. Ο περιαστικός «βιοαγρός» θα περιλαμβάνει και θερμοκήπιο 1.200 τ.μ. στο οποίο εκτός από λαχανικά θα καλλιεργούνται και τα διακοσμητικά φυτά και δένδρα του δήμου.

Η βιοθωράκιση των πόλεων
Από τη συζήτησή μας με τον κ. Κριτού αναδεικνύεται το συνολικότερο πρόγραμμα που έχει υιοθετήσει ο δήμος στη βάση μιας ευρύτερης προβληματικής σχετικά με τη «βιοθωράκιση» των ελληνικών πόλεων από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης και την ισχυροποίηση των τοπικών κοινωνιών μέσω της ανάπτυξης του αγροτικού τομέα. Η ελληνική διατροφική παραγωγή το 1980 κάλυπτε το 90% των διατροφικών αναγκών της χώρας. Σήμερα καλύπτει μόλις το 10%. Στις παρούσες συνθήκες είναι απαραίτητο να δημιουργηθεί για τον πληθυσμό διατροφική παραγωγική βάση που θα αποτρέψει την ελλιπή διατροφή των οικονομικά ασθενέστερων. Γρήγορα αυτή η βάση θα εξελιχθεί σε εξαγωγική αποφέροντας πλούτο στην κάθε περιοχή και αξιόλογο εισόδημα σε πολλούς από όσους σήμερα είναι άνεργοι. Η δημοτική αρχή μαζί με τους ειδικούς συνεργάτες της προωθεί το αίτημα της παραχώρησης από το κράτος στους δήμους για χρήση γης περιμετρικά των πόλεων ώστε οι δήμοι να τη διαθέτουν στους αδύναμους οικονομικά πολίτες για διατροφική παραγωγή και επάρκεια. Η γη που θα πρόκειται να διατεθεί σε κάθε πόλη εκτιμάται ότι θα πρέπει να είναι τόσα στρέμματα όσο και το 10% των κατοίκων της (π.χ. η Αλεξανδρούπολη χρειάζεται 6.000 στρέμματα). Κάθε δήμος θα δημιουργήσει μια περιμετρική διατροφική ζώνη με ελαιώνες, οπωρώνες, αμπελώνες αλλά και αγροκτήματα όπου θα παράγονται λαχανικά, όσπρια, κρέας, γάλα και αυγά, ενός στρέμματος το καθένα. Οι μέθοδοι καλλιέργειας θα είναι αποκλειστικά βιολογικές. Το 10% της παραγωγής θα παραδίδεται στο δήμο ο οποίος, μέσα από μια βάση δεδομένων, θα το διανέμει σε πολίτες ανήμπορους να καλλιεργήσουν. Το υπόλοιπο της παραγωγής υπολογίζεται ότι θα καλύπτει τον πληθυσμό κάθε πόλης αλλά και θα συμβάλλει στην οικονομική της ανάπτυξη, αφού μέρος της θα μπορεί να εξάγεται.