Ένα χρόνο μετά το ΟΧΙ – Ο μεγάλος λιμός και οι «συνταγές» της πείνας

Στις 28 Οκτωβρίου 1941, εκατοντάδες Αθηναίοι, σέρνοντας τα αδύναμα πόδια τους -οι συγκοινωνίες είχαν επιταχθεί από τους ναζί και ελάχιστα μέσα μαζικής μεταφοράς κινούνταν στους δρόμους- φτάνουν στην πλατεία Συντάγματος για την πρώτη από τις πολλές διαδηλώσεις που θα ζήσει η Αθήνα την περίοδο της Κατοχής. Οι συμμετέχοντες μετράνε ήδη πολλούς νεκρούς από τα γερμανικά πυρά, άλλα πλέον και από την πείνα -με τα πρώτα φύλλα του φθινοπώρου άρχισαν να πέφτουν νεκροί κι οι πρώτοι άνθρωποι από τον μεγάλο λιμό. Οι κάτοικοι της πόλης πολύ σύντομα θα «εξοικειώνονταν» με την εικόνα του θανάτου στους δρόμους της, αφού τον αμέσως επόμενο μήνα, το Νεόμεβρη οι νεκροί θα εξαπλασιάζονταν.

Ο τρομακτικός λιμός, μια πραγματική γενοκτονία, έπληξε κυρίως τις μεγάλες πόλεις της χώρας: Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη. Στην Αθήνα και τον Πειραιά υπολογίζεται ότι οι νεκροί ξεπέρασαν τους 40.000, ενώ άλλοι υπολογισμοί τους ανεβάζουν στους 100.000. Ωστόσο δεν είναι οι μόνες περιοχές που ξεκληρίστηκαν από την πείνα. Ο ελληνικός λαός λιμοκτονούσε κι αλλού: στις ορεινές περιοχές του Μοριά, της Ρούμελης, της Ευρυτανίας. 3.000 νεκροί από πείνα καταγράφηκαν στη Σάμο. Υπέφερε η Χίος. Κάποιες εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 260.000 ζωές Ελλήνων που χάθηκαν όχι από πυρά, αλλά από πείνα, αβιταμίνωση, επιδημίες.

Στα απομνημονεύματά του ο Σουηδός διπλωμάτης και μέλος του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα από το 1942, Πολ Μον, περιγράφει την πρωτεύουσα της χώρας:

«Η πόλη παρουσίαζε θέαμα απελπιστικό. Άντρες πεινασμένοι, με τα μάγουλα ρουφηγμένα, σέρνονταν στους δρόμους. Παιδιά, με όψη σταχτιά και γάμπες λιγνές σαν πόδια αράχνης, μάχονταν με τα σκυλιά γύρω στους σωρούς των σκουπιδιών. Όταν το φθινόπωρο του 1941 άρχισε το κρύο, οι άνθρωποι έπεφταν στους δρόμους από εξάντληση. Τους μήνες εκείνου του χειμώνα σκόνταφτε κανείς κάθε πρωί πάνω σε πτώματα».

Οι επάρκειες της χώρας σε τρόφιμα κάλυπταν ήδη μόνο το 70%-80% των αναγκών της – Οι κατακτητές έδωσαν τη χαριστική βολή πέφτοντας σαν την ακρίδα στις αποθήκες και ρημάζοντας ταυτόχρονα τον παραγωγικό της ιστό. Από τον Ιούλιο του 41 ξεκινάει η ληστεία της σοδειάς. Απαγορεύονται οι πωλήσεις σιτηρών, αλλά και το σφάξιμο μοσχαριών.

Η ναζιστική προπαγάνδα επιμένει να «διαφημίζει» τα συσσίτιά της και «τις σούπες που προσέφερε» στον ελληνικό λαό, κυκλοφορώντας φωτογραφίες με γερμανικές φορητές κουζίνες που ξεβράζουν νεροζούμι σε πεινασμένους Έλληνες. Το ελληνόφωνο ιταλικό, φασιστικό περιοδικό της εποχής «Κουδρίβιο» στις 15 Νοεμβρίου δημοσιεύει περισπούδαστο άρθρο για τη «Διατροφή του Ελληνικού Λαού» όπου τους …συμβουλεύει να μην τρώνε μόνο φυτικά προϊόντα, επειδή είναι πιο φθηνά, αλλά να ακολουθούν «μεικτή διατροφή» με ζωικές πρωτεΐνες.

Εντωμεταξύ στους δρόμους της Αθήνας, κάνουν την εμφάνισή τους τα κονσερβοκούτια. Τα «κατσαρολάκια της ευκαιρίας», όπου έμπαινε ό,τι φαγώσιμο υπήρχε περίπτωση να βρεθεί στο δρόμο, κουδουνίζουν στη μέση των παιδιών. Οι νοικοκυρές με σακίδια στους ώμους παίρνουν τους δρόμους προς ανεύρεσιν τροφης. Μέχρι τον Δεκέμβρη το 63% του πληθυσμού θα είναι σε κατάσταση έντονου υποσιτισμού στα όρια του λιμού, ενώ το 15% θα προσλαμβάνει θερμίδες από 0 – 600, δηλαδή στα όρια του θανάτου.

Επινοώντας φαγώσιμα με το τίποτα

Ο μεγάλος λιμός του φθινοπώρου-χειμώνα του 1941-1942, τον πρώτο κιόλας χρόνο της Κατοχής, κάνει τους Έλληνες να επινοήσουν διάφορους τρόπους διατροφής. Φαγητά που σε άλλες συνθήκες ούτε που θα γύριζαν να τα δουν.

Χόρτα, κουκιά, σταφιδόπαστα και μουσταλευριά χωρίς μούστο

Αναρωτιέστε τι έτρωγε το υπόλοιπο 30% που δεν είχε μπει στη ζώνη του λιμού; «Το μόνο είδος, σε φαγώσιμο, που μπορούσε να βρει κάνεις κάπως ευκολότερα ήταν τα χόρτα. Τα εστιατόρια εκτός από χόρτα σερβίρουν κουκιά και σκέτο γιουβέτσι. Στα γλυκά, δημοφιλής είναι η σταφιδόπαστα που γίνεται από μαύρες σταφίδες και μοιάζει με κέικ», αναφέρει σε παλιότερο άρθρο της η ιστορικός, Ελένη Νικολαΐδου. Οι Αθηναίοι αλλάζουν συνήθειες στη σούπα: προπολεμικά έτρωγαν σούπα από ζωμό κρέατος με ρύζι ή πάστα. Τώρα, η σούπα γίνεται με χορταρικά.

Οι εφημερίδες της εποχής δημοσιεύουν, συμβουλές και παραινέσεις για την αντιμετώπιση της έλλειψης τροφίμων: «Να τρώτε πολλά λαχανικά, τα οποία αν μη τι άλλο θα εξασφαλίσουν εργασία στο στομάχι». «Φτιάξτε μουσταλευριά …χωρίς μούστο». Για άλλη μια φορά θα σώσει την κατάσταση η μαύρη σταφίδα. «Βράστε τις σταφίδες, σουρώστε τες και να ο …μούστος»! Τα βλίτα, εκτός από βραστά, στην Κατοχή μαγειρεύονται και στο φούρνο. Να τι προτείνεται από τις στήλες μιας εφημερίδας: «Βράστε τα, βάλτε τα στο ταψί με λίγο δυόσμο και ρίξτε από πάνω κρέμα φτιαγμένη από αλεύρι. Και αν δεν θέλετε τα βλίτα στο φούρνο, κάντε τα… τηγανιτά. Φτιάξτε βλιτοκεφτέδες».

Ορεκτικά που …κόβουν την όρεξη

Η πείνα μπορεί να κοπεί με ορεκτικά που …κόβουν την όρεξη. Μια πιατέλα ορεκτικά μπορεί να περιλαμβάνει ελιές στις οποίες έχουν βγει τα κουκούτσια και μέσα έχει μπει ψωμί ή ντομάτα μαζί με μαϊντανό, κάππαρη, ραπανάκια, αγγούρι.

Οι ντομάτες, όταν υπάρχουν στην αγορά και για όποιον μπορεί να τις αγοράσει, καταναλώνονται πια συνήθως ωμές. Όσοι επιλέγουν να τις γεμίσουν, φτιάχνουν αυτοσχέδιες γεμίσεις με ό,τι υπάρχει: λίγη κάππαρη, καμιά ελιά ή ψιλοκομμένη πιπεριά.  Αυτά τα υλικά τα «δένουν» με την ψίχα από την ντομάτα.

Προσοχή στα ψίχουλα

Χαρακτηριστική η συμβουλή διαιτολόγου προς τις νοικοκυρές της Κατοχής: «Προσοχή στα ψίχουλα»! Τι προτείνει ο ειδικός: «Μαζέψτε προσεκτικά τα ψίχουλα από το τραπέζι, από την κουζίνα όταν κόβεται το ψωμί, από το δοχείο όπου φυλάσσεται το ψωμί. Μέσα σε μια εβδομάδα, το πιο πιθανό είναι να εξοικονομηθεί ένα ποτήρι από ψίχουλα ψωμιού».

Στις νοικοκυρές προτείνεται και η σούπα με ελιές σε μία εύκολη και γρήγορη συνταγή. «Παίρνετε τις ντομάτες, αν τις βρείτε, τις λιώνετε και τις βράζετε και μετά ρίχνετε τις ελιές. 5-6 ελιές για κάθε άτομο της οικογένειας. Και να μια νόστιμη σούπα που δεν την είχατε σκεφτεί πριν».

Κατοχικός Τσελεμεντές

Περίσσεψε από το μεσημέρι ένα πιάτο φασολάκια γιαχνί ή κολοκυθάκια κοκκινιστά; Ο Ν. Τσελεμεντές στη στήλη του σε εφημερίδα της εποχής προτείνει: «Ψιλοκόψτε το περίσσευμα, ρίξτε το στην κατσαρόλα, ρίξτε και αρκετό νερό, βάλτε και μερικές ελιές και έτοιμη η βραδινή σούπα».

ΠΗΓΕΣ: Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Αρχείο ΕΡΤ – Ο Μεγάλος Λιμός, «Συνταγές της…πείνας» της Ελένης Νικολαΐδου